هر آنچه که باید در مورد بارندگی و آلودگی هوای تبریز بدانیم
دکتر رستم زاده استادیار گروه آب و هواشناسی دانشکده‌ی برنامه‌ریزی و علوم محیطی دانشگاه تبریز در گفت‌وگویی تفصیلی، مسایل مختلفی را در ارتباط با بارندگی‌ها و آلودگی کلانشهر تبریز تشریح می‌کند.
به گزارش روابط عمومی دانشگاه تبریز، موقعیت جغرافیایی و وضعیت آب و هوایی آذربایجان شرقی به گونه ای است که از قدیم الایام از اواسط فصل پاییز تا آخر فصل زمستان همواره شاهد برودت هوا و بارش‌های سنگین برف بودیم؛ حتی بسیاری از قدیمی‌ها فصل سرما را به دو بخش چله‌ی کوچک و چله‌ی بزرگ تقسیم‌بندی می‌کردند.
افزایش میزان وسایط نقلیه، استفاده از سوخت‌های فسیلی، فعالیت صنایع مختلف از جمله صنایع و مجموعه‌های آلاینده در سطح تبریز و مهم‌تر از همه، تغییر شرایط اقلیمی و خشکسالی منطقه‌ای، علاوه بر کاهش میزان بارندگی، منجر به افزایش آلودگی هوا و همچنین پدیده‌ی جدید ریزگردها شده است.
تغییر اقلیم منطقه یک موضوع بین المللی است
بی‌تردید با توجه به تغییر اقلیم منطقه که یک موضوع بین المللی محسوب شده و مختص یک کشور خاص نیست، در صورت عدم توجه به بحث بارندگی، آلایندگی و همچنین ریزگردها، کشور ما نیز مانند سایر کشورها دچار آسیب‌های جبران ناپذیر زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی شده و حتی امنیت غذایی کشورها نیز به خطر خواهد افتاد.
امروزه ابزارها و تجهیزات پیشرفته این امکان را فراهم آورده تا با استفاده از سیستم ماهواره‌ای و توابع ریاضی، سنجش و پیش بینی‌های دقیقی درخصوص میزان بارندگی، آلودگی، ریزگردها انجام شود و باتوجه به اینکه در فصل سرمای سال جاری که میزان بارندگی در استان به مراتب کمتر از سال‌های گذشته و میزان آلودگی هوا نیز بیشتر شده است، فرصت را غنیمت شمرده و گفت‌وگویی را با دکتر رستم‌زاده استادیار گروه آب و هواشناسی دانشکده‌ی برنامه‌ریزی و علوم محیطی دانشگاه تبریز و مسئول سایت تحقیقات آب و هواشناسی کاربردی این دانشکده انجام داده‌ایم.
تغذیه‌ی کشور از طریق منابع بارشی خارجی
دکتر هاشم رستم‌زاده در ابتدای این گفت‌وگو ضمن تشریح منابع بارشی در کشور، با بیان اینکه کشور ما آنچنان که باید، دارای بارش‌های داخلی نبوده و اکثرا از طریق منابع خارجی تغذیه می‌شویم، اظهار می‌کند: دو منطقه‌ی خزر (در فصل پاییز) و تبریز (در فصل بهار) جزو منابع داخلی بارشی در این منطقه محسوب می‌شوند. به‌طوریکه در منطقه‌ی خزر، افزایش رطوبت بادهای شمال در دریای خزر موجب ایجاد بارش در سواحل خزر میشود و در تبریز نیز از طریق بارش‌های همرفتی سهند بارندگی ایجاد میشود که یکی از عوامل ایجاد بارش در این منطقه، رطوبت جمع شده در کو‌ه‌های سهند در فصل زمستان، با گرم شدن هوا در فصل بهار موجب ایجاد بارندگی در تبریز میشود.
آفریقا و دریای مدیترانه، دو مرکز اصلی بارش در استان
استادیار گروه آب و هواشناسی دانشکده‌ی برنامه‌ریزی و علوم محیطی دانشگاه تبریز ادامه می‌دهد: منابع خارجی بارندگی در آذربایجان شرقی از چند نقطه به سمت استان حرکت می‌کند و برخلاف تصور عامیانه که تمامی بارندگی‌های استان از سمت ترکیه می‌آید، ترکیه تنها یکی از منابع خارجی بارندگی در آذربایجان شرقی محسوب میشود و یکی از مراکز اصلی بارندگی استان، آفریقا است که اصطلاحا تحت عنوان بارش‌های سودانی نامیده میشود که بارش‌های سیلابی از طریق این مرکز اتفاق می‌افتد و برف هفته‌ی گذشته نیز از طریق سیستم‌های بارشی آفریقا وارد کشور شده بود.
مسئول سایت تحقیقات آب و هواشناسی کاربردی دانشکده‌ی برنامه‌ریزی و علوم محیطی خاطرنشان می‌کند: دومین مرکز خارجی بارش در کشور، دریای مدیترانه است که به سمت شرق می‌آید و سه مسیر را طی می‌کند که دو مسیر شامل ترکیه، گرجستان و مسیر سوم نیز شامل ایران، عراق و سوریه است. از نظرزمانی سه نوع داده وجود دارد که شامل آبان و آذر در فصل پاییز و بهمن تا اسفند در فصل زمستان است و براساس تحقیقات انجام شده در سال‌های اخیر، منابع و مراکز اصلی بارش‌های موجود در کشور از سوی اقیانوس‌ها است.
دکتر رستم زاده با بیان اینکه پدیده‌های هواشناسی در ابعاد جغرافیایی یک هزار در 3 هزار کیلومتر مربع بررسی میشود، می‌افزاید: این تصاویر فقط توسط ماهواره‌ها اندازه گیری میشود و ماهواره‌ها باید آنچنان در ارتفاع بالا قرار گیرد که بر این وسعت مذکور احاطه داشته باشد که این نوع ماهواره‌ها اصطلاحا « eumetsat» نامیده میشود و کاملا منطبق بر تکنولوژی جدید بوده و اینطور نیست که براساس حدس و گمان پیش بینی شود. درواقع انسان رفته رفته براساس کشفیات علمی به قوانین پیچیده‌ی الهی پی می‌برد.
تغییر اقلیم و خشکسالی اصلی‌ترین عوامل کاهش بارندگی در کشور
استادیار گروه آب و هواشناسی دانشکده‌ی برنامه‌ریزی و علوم محیطی دانشگاه تبریز با اشاره به تغییر اقلیم و خشکسالی دوره‌ای منطقه، یاد آور میشود: ما اکنون در یک دوره‌ی خشکسالی نیز قرار گرفته‌ایم. به‌عبارتی علاوه بر تغییر اقلیم که موجب کاهش بارندگی‌ها و افزایش دمای محیطی کره‌ی زمین شده که شامل قاره‌ی اروپا و خاورمیانه نیز است، در پنجمین سال دوره‌ی خشکسالی قرار داریم که در دوره‌های خشکسالی بارش‌ها از نظم خارج شده و کاهش می‌یابد و بارش‌های موجود نیز به‌صورت رگباری و پراکنده انجام میشود. حدود هفت سال طول می‌کشد که تا یک دوره‌ی خشکسالی به اتمام برسد. دوره‌ی قبلی خشکسالی مربوط به دهه‌ی 1370 بود که بعد از حدود 25 سال مجددا شاهد دوره‌ی جدیدی از خشکسالی هستیم.
مسئول سایت تحقیقات آب و هواشناسی کاربردی دانشکده‌ی برنامه‌ریزی و علوم محیطی تاکید می‌کند: از نظر مدیریت کلان کشوری، باید دقت کنیم که منابع آبی ما در حال کاهش است و بارش‌ها از حالت جامد به حالت مایع تبدیل شده است. ما باید آب را از سطح زمین برداریم چراکه میزان تبخیر افزایش یافته و رفته رفته باید ذهنیت نیمه بیابانی در بین مسئولین به‌وجود بیاید.
او اضافه می‌کند: لوله‌کشی‌های کشاورزی باید تقویت شود و نباید آب را مانند روال قبلی از طریق قنات انتقال دهیم چرا که میزان تبخیر افزایش یافته و ما به‌عنوان قطب تولید محصولات کشاورزی، با کاهش آب و تهدید امنیت غذایی روبرو هستیم.
کاهش مفهوم جغرافیایی فصل زمستان از 5.5 ماه به 2 ماه
دکتر رستم‌زاده در بخش دیگری از این گفت‌وگو میگوید: ما مفهوم جغرافیایی فصل زمستان را از دست داده‌ایم؛ به‌طوریکه قبلا فصل زمستان 5.5 ماه بود اما اکنون فصل زمستان در دی و بهمن خلاصه شده است و با این اوصاف دوره‌ی مصرف آب بیش از اندازه افزایش خواهد یافت. بنابراین کشاورزی ما باید به‌گونه‌ای تغییر کند که درختان بجای بهمن، اسفند و فرودین، در اردیبهشت ماه شکوفه دهد چراکه شکوفه‌ها به‌دلیل نوسات آب‌وهوایی آسیب پذیر هستند. ما در آینده بیش از اندازه با توده هوایی فروردین ماه و سرمازدگی دیررس مواجه خواهیم شد.
به گفته‌ی این استادیار گروه آب و هواشناسی دانشکده‌ی برنامه‌ریزی و علوم محیطی دانشگاه تبریز، موج گرمایی در 10 سال اخیر بیش از اندازه افزایش یافته و از اواخر خرداد و اوایل تیر آغاز میشود، که شدیدا درختان را تحت تاثیر قرار می‌دهد و حتی اتحادیه‌ی اروپا برروی این موضوع میلیاردی هزینه می‌کند.
او با بیان اینکه توده‌ی هوایی از مرکز ایران حرکت کرده و در تیرماه وارد آذربایجان شرقی میشود، اظهار می‌کند: ما باید خودمان را با شرایط موجود تطبیق دهیم؛ چراکه ما آنچنان که باید، نمی‌توانیم اقلیم را تغییر دهیم و تبعات زیادی هم در پی دارد. اما از نظر باران سازی می‌توانیم کارهایی را انجام دهیم. تغییر اقلیم یک موضوع جهانی است که در برخی از کشورهای آسیایی که به‌صورت جزیره‌ای هستند (مانند مالدیو)، در اثر بالاآمدن سطح آب، بخشی از این جزیره‌ها به‌صورت کلی زیر آب قرار می‌گیرند و در برخی از کشورهای آمریکای شمالی و مرکزی، شاهد بروز طوفان‌های شدید هستیم که ممالک را به‌لحاظ جغرافیایی، اقتصادی و سیاسی بهم می‌زنند.
پایین آمدن توده‌ی پرفشار سیبری؛ شایع‌ترین نوع تغییر اقلیم در ایران
مسئول سایت تحقیقات آب و هواشناسی کاربردی دانشکده‌ی برنامه‌ریزی و علوم محیطی در تشریح انواع تغییرات اقلیمی میگوید: تغییر اقلیم انواع مختلفی دارد که شایع‌ترین نوع تغییر اقلیم در منطقه‌ی ما عبارت است از پایین آمدن توده‌ی پرفشار سیبری و دلیل اصلی بارش برف در عربستان در هفته‌های اخیر نیز پایین آمدن توده‌ی پرفشار سیبری است که موجب انتقال موج سرما به سمت عربستان شده است. همچنین شهری مانند یزد که ما کمتر شاهد بارش برف در این شهر بودیم، به‌دلیل همین موضوع، امسال سفید پوش شد.
دکتر رستم‌زاده می‌افزاید: باتوجه به اینکه منطقه‌ی آذربایجان در حد فاصل بین منطقه‌ی نیمه خشک، مرطوب و نیمه مرطوب قرار دارد -که اصطلاحا به این نوع آب و هوا، آب و هوای مدیترانه‌ای گفته میشود- میزان آسیب پذیری این منطقه به مراتب بیشتر از سایر مناطق است و مناطق خشک که کشاورزی سیفی ندارد یا منطقه‌ی شمال، کمتر دچار مشکل میشود. اما در منطقه‌ی آذربایجان با کوچکترین تغییرات، اقلیم منطقه به سمت نیمه خشک سوق پیدا می‌کند که این موضوع علاوه بر ایجاد مشکل در بحث امنیت غذایی، اثرات اقتصادی و اجتماعی از جمله مهاجرت از روستا به شهر را به‌وجود می‌آورد.
سیستم پرفشار سیبری، عامل انتقال بارش‌ها به سمت عربستان
او با بیان اینکه مشکل کمبود بارش تنها مختص ایران نبوده و کشوری مثل ترکیه 40 درصد میزان بارش‌های خود را از دست داده است، اضافه می‌کند: سیستم پرفشار سیبری که به نوعی خاورمیانه را به سمت پایین فشار می‌دهد، مانند مانعی بزرگ در مسیر سیستم بارش‌ها قرار گرفته و منجر به تغییر مسیر بارش‌ها به سمت استان‌هایی مانند یزد یا کشورهایی مثل عربستان شده است و تا زمانی که این مانع به عقب نشینی نکند، ما در استان شاهد بارش نخواهیم بود و بارش‌های روزهای اخیر نیز به‌همین علت و بعد از عقب کشی سیستم پرفشار سیبری، انجام شد.
بارندگی‌های جامد بهترین نوع بارندگی
استادیار گروه آب و هواشناسی دانشکده‌ی برنامه‌ریزی و علوم محیطی دانشگاه تبریز در خصوص زمان وقوع بارش‌های اصلی منطقه‌ی آذربایجان خاطرنشان می‌کند: بارش‌های اصلی آذربایجان شرقی از اواخر دی ماه آغاز خواهد شد. ما در کل سه نوع بارش اصلی داریم که در پاییز، زمستان و اوایل بهار اتفاق می‌افتد و بارندگی‌هایی که به درد کشورها و مخصوصا استان ما می‌خورد، بارندگی‌های جامد هستند. اما متاسفانه تغییر اقلیم موجب مایع و تبخیر شدن برف شده و در نتیجه ذخیره‌ی آبی مورد نیاز برای وارد شدن به جریان آبی کشور در فصل بهار و اردیبهشت ماه، شکل نمی‌گیرد و این مساله در آینده به یکی از مشکلات بزرگ کشور تبدیل خواهد شد و به نظر می‌رسد باید در برنامه‌ریزی‌ها و آینده نگری‌های خود مسأله‌ی تغییر اقلیم را در نظر بگیریم.
دکتر رستم‌زاده یادآور میشود: بهترین نوع بارندگی‌های مایع نیز، بارندگی در مدت زمان کوتاه است. به‌طور مثال بارندگی مایع باید در مدت 24 الی 48 ساعت به‌صورت متناوب اتفاق بیفتد و اگر صرفا در یک الی دو ساعت بارش صورت گیرد، موجب سیل و تخریب میشود.
آلودگی منطقه، تحت تاثیر وجود سیستم پرفشار سیبری
مسئول سایت تحقیقات آب و هواشناسی کاربردی دانشکده‌ی برنامه‌ریزی و علوم محیطی در ارتباط با موضوع آلودگی هوای کلانشهر تبریز نیز میگوید: تقریبا تمامی نقاط منطقه به‌دلیل نفوذ سیستم پرفشار سیبری دچارآلودگی شده است که البته میزان آلایندگی آذربایجان شرقی به مراتب بهتر از سایر مناطق است، به‌طوریکه شاخص آلایندگی هوا «AQI» تهران 170، ایروان 186، بغداد 160، کویت 130، دبی 130، کراچی 180 و...، که به‌دلیل نفوذ سیستم پرفشار سیبری اتفاق افتاده است. اما سوالی که مطرح میشود این است که چرا میزان AQI زنجان، اردبیل و ارومیه باوجود اینکه مانند تبریز تحت تاثیر تغییر اقلیم و سایر عوامل ذکر شده از جمله سیستم پرفشار سیبری قرار دارند، به مراتب پایین تر از تبریز است؟
او در پاسخ به این سوال اظهار می‌کند: اولین مشکل موجود عبارت است از توپوگرافی منطقه. تبریز مانند دالانی است که از سمت شرق محدوده‌اش بسته ولی از سمت غرب باز است و موضوع بعدی چند برابر بودن میزان تردد خودرو در تبریز از ظرفیت برد محیطی است.
تبریز؛ کلانشهری برای همه‌ی شهرستان‌ها و استان‌های همجوار/ ایجاد ایستگاه مازوت در خیابان‌های تبریز!
دکتر رستم زاده با بیان اینکه تبریز به‌عنوان یک کلانشهر خدمات زیادی را به استان‌های همجوار نظیر زنجان، آذربایجان غربی، اردبیل، کردستان، کرمانشاه و سایر شهرستان‌های آذربایجان شرقی، ارائه می‌دهد، می‌افزاید: ما به وفور شاهد فرایند بلوکه شدن مسیر در خیابان‌های تبریز هستیم. شما یکی از این خیابان‌ها را تصور کنید که در 3 خط خیابان، در مجموع حدود 300 خودرو در ترافیک مانده است. اگر قطر اگزوزهای خودروها را 5 سانتی متر در نظر بگیریم، 300 عدد اگزوز به‌نوعی یک نیروگاه مازوت محسوب میشود که در خیابان‌های تبریز به‌وجود آمده است و اگر تمامی خیابان‌های پرتردد و پرترافیک تبریز را در نظر بگیریم، در واقع حدود 20 نیروگاه مازوت در تبریز به‌وجود آمده است.
استادیار گروه آب و هواشناسی دانشکده‌ی برنامه‌ریزی و علوم محیطی دانشگاه تبریز با تاکید بر ضرورت عملی کردن دولت الکترونیک، یادآور میشود: اولین قدم برای کاهش میزان تردد، حجم ترافیک و در نتیجه آلودگی، این است که ما باید علاوه بر نظام سلامت، در تمامی زمینه‌ها به سمت عملی کردن دولت الکترونیک حرکت کنیم. مخصوصا در بازه‌ی زمانی هفته‌ی اول آذر الی هفته‌ی آخر دی که به‌دلیل استقرار سیستم پرفشار سیبری در این بازه‌ی زمانی، باید تمرکز بیشتری بر این موضوع داشته باشیم.
نحوه‌ی تشخیص سیستم پرفشار سیبری بدون تجهیزات و امکانات
دکتر رستم‌زاده در خصوص نحوه‌ی تشخیص سیستم پرفشار سیبری توسط مردم عادی بدون داشتن تجهیزات و امکانات میگوید: ما اگر در کنار یک درخت(با فاصله از آپارتمان) بایستیم و بعد از گذشت یک الی دو ساعت هیچ برگی از درختان تکان نخورده و به زمین نیفتد، این به معنی وجود سیستم پرفشار سیبری در آن منطقه است. چراکه در فصل پاییز برگ درختان از نظر بیولوژیکی هیچ وابستگی به درخت نداشته و باید برروی زمین بیفتد. لذا در بازه‌ی زمانی هفته‌ی اول آذر الی هفته‌ی آخر دی، وجود سیستم پرفشار سیبری مانع از بارندگی میشود.
عراق و سوریه دو منشاء اصلی ریزگردهای استان
استادیار گروه آب و هواشناسی دانشکده‌ی برنامه‌ریزی و علوم محیطی دانشگاه تبریز در ارتباط با ریزگردها نیز میگوید: ریزگردها پدیده‌ی جدیدی هستند که دو منشا محلی و بین المللی دارند. منشا محلی مربوط به اطراف دریاچه‌ی ارومیه و معادن و صنایع است که اصطلاحا به این منشاها PM10 (گرد و خاک) گفته میشود. این منشاهای محلی معمولا شهرهای اطراف دریاچه ارومیه را تحت تاثیر قرار می‌دهد و معمولا بعد از بارش باران، به‌صورت گردوخاک روی بدنه‌ی خودرو مشاهده میشود که نشان‌دهنده‌ی وجود ریزگردهای محلی است و در استان ما منشاء ریزگردهایی که دید را مسدود می‌کند، از سوی شمال غرب عراق و شمال شرق سوریه است.
دکتر رستم‌زاده در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه چرا باوجود تمامی امکانات و پیشرفت‌های علمی، بازهم در برخی مواقع شاهد پیش بینی‌های اشتباه هستیم، اظهار می‌کند: پدیده‌های هواشناسی مباحثی پیچیده هستند و باوجود اینکه قوی ترین رایانه‌های دنیا در اختیار سازمان‌های هواشناسی قرار دارند و از تمامی فرمول‌های ریاضی نیز برای پیش بینی‌ها استفاده میشود، بازهم به‌دلیل پیچیدگی و تاثیرگذاری عوامل مختلف، شاهد هستیم که بعضی از پیش‌بینی‌ها غلط از آب در می‌آیند.
دکتر رستم زاده در پایان این گفت‌وگو یک خبر خوشی را هم در ارتباط با راه اندازی «سامانه پایش هوشمند آلاینده‌های جوّی هوا با داده‌های ماهواره‌ای» داده و میگوید: این سامانه در روزهای آینده رونمایی خواهد شد و ما افتخار می‌کنیم که دانشگاه تبریز به‌وسیله‌ی این سامانه برای اولین بار در کشور توانایی رصد و پایش آلاینده‌های جوّی را از روی داده‌های ماهواره‌ای را دارد و با دریافت داده‌ها، آنها را به سازمان‌های مرتبط ارسال می‌کند.
او یادآور میشود: جا دارد قدردان حمایت‌ها و همکاری همه‌ی جانبه‌ی دکتر نصراله زاده رییس دانشگاه تبریز، دکتر محمدی معاون پشتیبانی و توسعه منابع، دکتر شیری معاون پژوهش و فناوری، دکتر صراف رییس دانشکده‌ی برنامه‌ریزی و علوم محیطی و دکتر خورشید دوست مدیرگروه آب و هواشناسی باشیم.
تصاویر ماهواره ای (NRT) دریافتی در دانشگاه تبریز:
نفوذ توده سودانی و ایجاد سیلاب در شدید در جنوب غرب کشور(کلیک فرمایید)
تشخیص موج ریزگرد از کانون سوریه به استان آذربایجان شرقی و غربی(شمالغرب)-کلیک فرمایید
نظر شما :