چاپ کتاب «مجموعه اسناد تاریخی ایران و روسیه در قفقاز(آکاک)» در دانشگاه تبریز

کتاب «مجموعه اسناد تاریخی ایران و روسیه در قفقاز(آکاک)»، تدوین دکتر محمدعلی پرغو، عضو هیات علمی گروه تاریخ و رئیس موسسه تاریخ و فرهنگ ایران و دکتر غفار عبدالهی متنق عضو موسسه تاریخ و فرهنگ ایران در319 صفحه از طرف انتشارات دانشگاه تبریز به چاپ رسیده است.
به گزارش روابط عمومی دانشگاه تبریز، پیش از این در برنامه عصر کتاب تبریز که در هفته کتاب با حضور رییس دانشگاه در تالار خاقانی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان شرقی برگزار شد، از این کتاب رونمایی شده بود.
در توضیح انتشار این کتاب آمده است: در حالت کلی این مجموعه در باب روابط ایران و روسیه و مناسبات هر دوی آنها با مردمان قفقاز و عثمانی و طرز تلقی مردم قفقاز از سیر حوادث آن دوره، بخصوص جنگهای ایران و روس یکی از بهترین منابع دست اول به شمار می رود و از لحاظ مستند بودن و تنوع شاید بی نظیر باشد. بخصوص که در  خصوص آن دوره هنوز ابهامات زیادی وجود دارد و بسیاری از جنبه های سیاسی، نظامی و اجتماعی جنگهای ایران و روس چندان که باید مورد مطالعه و تحقیق قرار نگرفته است. همچنین از جهت مشاهده ی حوادث از چشم روسها و مخالفان دیگر دولت قاجار، این مجموعه حایز اهمیت است و به محقق امکان می دهد که سیر حوادث را از منظر طرف مقابل هم مورد تحقیق و سنجش قرار دهد و بر زوایای تاریک آن دورانِ سخت و تلخ برای تاریخ کشورمان روشنایی بیافکند تا بلکه از ابهامات موجود کاسته گردد.
در نسخۀ اصلی (روسی) مجموعه اسناد تاریخی آکاک در 12 جلد و 13 مجلد (جلد 6 در دو مجلد) منتشر شده است.
در این مجموعه، فقط در پنج جلد اول اسنادی به زبان فارسی، عربی، ترکی یا روسی در مورد ایران وجود دارد. جلد دوم که بازۀ زمانی 1802 تا 1806 را شامل می‌شود، با 42 سند فارسی بیشترین اسناد فارسی را داراست. اولین سند به زبان فارسی در جلد 1 صفحه 69 از ‌شاه‌صفی (بدون تاریخ) است و نخستین سند فارسی تاریخ‌دار در جلد 1 صفحه 71 از ‌شاه‌سلطان حسین صفوی به تاریخ 1125 هجری قمری است. آخرین سند فارسی در جلد 5 صفحه 751 است که با توجه به قراین و شواهد به سال 1812 میلادی مربوط است (بدون نام و مبنی بر حواله پانصد من ابریشم گیلان به‌صورت هدیه به یکی از خوانین منطقه قفقاز در پاداش اطاعت از حکام ایران).
برای استفادۀ اهل تحقیق و علاقمندان تاریخ و فرهنگ کشورمان، موسسه تاریخ و فرهنگ ایران علاوه بر ترجمۀ اسناد و نامه‌های مربوط به ایران از روسی به فارسی، در مورد اصطلاحات جغرافیایی و شخصیتهای تاریخی و کلمات سخت و غیر فارسی شرح و توضیحات ضروری را  در پاورقی صفخات کتاب ارائه کرده و برای امکان مشاهده و مطالعۀ اصل اسناد از طرف خواننده عین اسناد مزبور را در قسمت دوم کتاب آورده است.
مجموعه اسناد ایران و روسیه در قفقاز، معروف به «آکاک» مجموعه‌ای منحصر به فرد و جالب از نامه‌ها، فرامین، گزارشات جنگی و اداری و نیز تظلمات و درخواستهای اتباع ایران و روسیه و عثمانی است که اغلب مربوط به اوایل قرن نوزدهم میلادی و حوادث مرتبط با تجاوزات روسیه به قفقاز و در پی آن جنگهای ایران و روس می باشد. در عین حال اسنادی مربوط به دوره‌های پیشین از جمله صفویه و فرامین و احکام شاهان صفوی نیز در این مجموعه موجود است که از لحاظ مطالعات تاریخی و فرهنگی اهمیت زیادی دارند.
همچنین در این مجموعه دربارۀ وضعیت اجتماعی مردم قفقاز و شرایط اجتماعی و زیست آنها در اثنای جنگهای ایران و روس، قبایل و طوایف ساکن منطقه و روابط آنها با یکدیگر و دولتهای درگیر در منطقه، طرز زندگی و اعاشه‌ی مردم قفقاز و چگونگی ارتباط و مناسبات آنها با فرمانروایان ایران و روسیه و عثمانی مطالب جالب توجه و مستندی موجود است.
درباره عملیات جنگی، جابجایی نیروها، تاکتیک‌ها و طرز حرکت آنها، تامین ملزومات و خواربار سربازان دو طرف، روابط نظامیان دو طرف جنگ با مردم محل، پیمانها و قراردادهای نظامی و در کل نبردهای انجام یافته و نیز پیمانها و قراردادهای صلح، مطالب ارزنده ای آمده که در روشن شدن زوایای تاریک تاریخ کشورمان بسیار مفید خواهند بود.
در مورد دخالت کشورهای اروپایی بخصوص انگلستان و فرانسه در امور داخلی کشورمان و نقش آنها در سیر حواث سیاسی و نظامی و تحولات روی داده نیز اسناد و نامه ها و گزارشهای جالبی در این مجموعه آمده است که می تواند مورد استفادۀ محققان روابط خارجی و در کل تاریخ سیاسی کشورمان قرار گیرد.

از لحاظ ادبی و شیوه نگارش نیز این مجموعه می تواند مورد استفادۀ اهل تحقیق باشد؛ چرا که نامه های متعدد ی به زبان فارسی در این مجموعه موجود است که اغلب از طرف منشیان ماهر و نامدار به رشته تحریر درآمده اند و برخی از آنها از قلم شخصیت‌های مهم سیاسی و نظامی و ادبی کشورمان جاری شده اند. نیز نامه هایی که از طرف اهالی قفقاز نوشته شده اند در نشان دادن حال و هوای فرهنگی و اجتماعی آن دوره بسیار مفید هستند و اوضاع اجتماعی و فرهنگی قفقاز آن دوره را کاملا منعکس می سازند. در عین حال نامه ها و مطالبی به زبان عربی نوشته شده و نشانگر کاربرد زبان عربی به عنوان زبان نوشتار در قسمتهایی از قفقاز، بخصوص داغستان، آن دوره است و این از لحاظ مطالعات مردم شناسی و فرهنگی حایز اهمیت زیادی است. همچنین نامه هایی به زبان ترکی آذربایجانی و عثمانی در این مجموعه آمده که بخصوص از لحاظ مطالعۀ مناسبات دولت عثمانی با  طوایف و قبایل و مردم قفقاز و نیز  درک مناسبات ایران و عثمانی و عثمانی و روسیه حایز اهمیت زیادی است.
در مورد اقتصاد منطقه، تولیدات کشاورزی و دامی، زندگی عشایر و روستاییان و محصولات صنعتی و هنری نیز در لابلای اسناد و نامه ها و گزارشات این مجموعه مطالب جالبی آمده که برای اهل تحقیق و علاقمندان تاریخ اجتماعی و اقتصادی می تواند مفید واقع بوده باشد.