دکتر رحیم حیدری: صنعت گردشگری ایران؛ گذرنامه توسعه و تحریم ناپذیر
گردشگری فراتر از یک صنعت، به مثابه یک پدیده اجتماعی- اقتصادی جهانی، درحال تبدیل شدن به صنعت شماره یک دنیاست. از طرفی نه تنها یک مقوله تجاری- صنفی، بلکه علمی و آکادمیک نیز است چنانچه در چند دهه گذشته، در اغلب دانشگاهها، دانشکده های گردشگری بسرعت در حال تاسیس و توسعه اند.ایران یکی از قدیمی ترین تمدن های دنیاست که با داشتن یک درصد از وسعت، جمعیت و اقتصاد جهان جایگاه هجدهم را بین کشورهای دنیا به خود اختصاص داده است اما شرایط اقتصاد جهانی و هجمه سیاسی در عرصه بین الملل علیه کشور ما باعث شده است نتوانیم از این ظرفیت ها به خوبی استفاده نماییم و فرسنگ ها از جایگاه بایسته مان در عرصه جهانی دور باشیم. اما سوال اینجاست وظیفه ما در حال حاضر چیست؟ چگونه میتوانیم از پتانسیل های خود بهره برده و وضعیت خود را در عرصه جهانی بهبود بخشیم و جایگاهی در خور شان نام پر افتخار ایران کسب نماییم؟
27 سپتامبر مطابق با 5 مهر روز جهانی گردشگری بهانه ای شد تا برای یافتن پاسخ به سوالات در حوزه گردشگری با دکتر رحیم حیدری عضو هیئت علمی و استادیار دانشکده برنامه ریزی و علوم محیطی و استاد گروه گردشگری دانشگاه تبریز به گفتگو نشستیم تا پاسخ این سوالات را از وی جویا شویم؛
ساختن آینده یا به انتظار نشستن؟ مساله این است
- با توجه به وضعیت فعلی داخلی و خارجی چه راهبردهایی پیش روی کشور قرار دارد؟
هیئت علمی دانشگاه تبریز در پاسخ به این سوال گفت: « اکنون فقط دو گزینه پیش روی ماست: " نظاره گری و انتظار آینده " یا " واکنش فعال مبتنی بر دارایی های ملی ". متاسفانه رصد واقع بینانه رویه های کنونی در کشور، غالب شدن گزینه اول را نشان می دهد که اگر این مساله تداوم یابد، عمیقتر شدن چالش های کنونی اقتصادی – اجتماعی را در پی خواهد داشت. اما در راهبرد دوم بجای به انتظار آینده مناسب نشستن، به ساختن آن همت می گماریم. تجارب سده گذشته به خوبی به ما آموخته است که در ساخت آینده خود باید بر آن ظرفیت ها و سرمایه های داخلی در کشور اتکا کنیم که پایدار، تحریم ناپذیر و سازگارند.»
دکتر رحیم حیدری افزود:« متاسفانه تحریم ها آن چنان آسیبی به کشور وارد کرده اند که حتی اگر به زودی همه آنها برچیده شده و اقتصاد ایران مسیر ایده آل خود را در پیش گیرد، رسیدن به ابتدای جاده توسعه دو دهه زمان خواهد برد. این تحریم های ظالمانه خصوصا در دهه اخیر، آن چنان بنیان های اقتصادی کشور را کم رمق نموده است که یافتن منابع اقتصادی زودبازده برای عبور سریع از از چالش های اقتصادی-اجتماعی، بسیار حیاتیست. ما باید هر چه سریعتر منابعی را که پایدار، تحریم ناپذیر و سازگار بوده و با کمترین سرمایه گذاری امکان بهره برداری از آنها وجود دارد، شناسایی کنیم تا بتوانیم از وضعیت فعلی عبور نماییم.»
گردشگری؛ یگانه نسخه شفابخش کشور در وضعیت کنونی
- در کشور ما کدام بخش های اقتصادی زودبازده، تحریم ناپذیر و پایدارند؟
استادیار دانشکده جغرافیا و برنامه ریزی دانشگاه تبریز در پاسخ به این سوال عنوان کرد:« یگانه نسخه ای که همه مولفه های مذکور را دارد گونه های گردشگری مبتنی بر سرمایه و جاذبه های تاریخی، فرهنگی و اسلامی است.کشور ما از نظر غنای تاریخی، فرهنگی و تنوع جغرافیایی رتبه نهم، از نظر تنوع جغرافیایی رتبه پنجم و از نظر صنایع دستی-که تنها ره آورد ملموس مسافرت و نشانه غنای فرهنگی است- رتبه سوم دنیا را به خود اختصاص داده است . از سوی دیگر ایران به عنوان بزرگترین بازار گردشگری مذهبی دنیا (Religious Tourism)، بزرگترین مقصد گردشگری اسلامی (Islamic Tourism) و نیز یگانه مقصد حلال دنیا (Halal Destination)، فرصت های بی بدیلی را برای توسعه گردشگری فرهنگی و اسلامی، در اختیار ما قرار داده است. فراتر از این مشخصه ها، مهم ترین پیش شرط توسعه گردشگری، فرهنگ مهمان نوازی (Hospitality) جامعه میزبان است که خوشبختانه براساس تحقیقات و اذعان گردشگران، ایران از امن ترین و مهمان نوازترین مقاصد گردشگری جهان است.»
دکتر رحیم حیدری ادامه داد:« متاسفانه علی رغم همه این مزیت ها و ظرفیت ها در حوزه گردشگری، سهم واقعی اقتصاد ما از بازار جهانی این صنعت، کمتر از یک هشتصدم است. در صورتی که اگر تنها بتوانیم دو درصد از درآمد این صنعت را به خود اختصاص دهیم، درآمد 34 میلیارد دلار نصیب کشور خواهد شد که چند برابر درآمدهای نفتی حال حاضر کشور است، آن هم در حالی که هیج کالایی با عنوان صادرات از مرزهای کشور خارج نمی شود و به همین خاطر است که به آن صادرات نامریی (Invisible Export) می گویند.»
چرا گردشگری کارگشاست؟
- گردشگری چه ویژگی هایی دارد که آن را به تنها نسخه رهایی بخش کشور برای برون رفت از چالش ها و شرایط کنونی و رسیدن به توسعه در میان مدت تبدیل می کند؟
دکتر حیدری در پاسخ به این سوال اظهار داشت:« گردشگری برخلاف سایر بخش های اقتصادی همچون کشاورزی، صنعت و خدمات، برای رشد و توسعه خود نیاز چندانی به سرمایه گذاری های کلان اقتصادی ندارد. سرمایه اصلی این صنعت جاذبه های فرهنگی، تاریخی و طبیعی هستند و شبکه حمل و نقل و بخش اقامت نیز که لازمه گردشگری است، بطور نسبی در شرایط قابل قبولی قرار دارد . ویژگی دیگر تحریم ناپذیری گردشگری است به این دلیل که با توجه میزان پول خرج شده توسط گردشگران خارجی که می توانند به صورت نقد همراه خود داشته باشند، تحریم هایی که در حال حاضر وجود دارد و آنچه شاید در آینده علیه کشور ما وضع گردد، تاثیر چندانی بر اقتصاد و روند ورود گردشگران نخواهد داشت.»
وی افزود:« گردشگری با اتکا بر سازوکار منحصر به فرد خود مانند ضریب تکاثری و نشت سریع آثار اقتصادی، قادر است در کوتاه مدت و به صورت مؤثر بر رشد و توسعه کشور، مخصوصا مناطق کمتر توسعه‌یافته و محروم کمک چشمگیری نماید. کاهش نابرابری‌های اقتصادی، معجزه اقتصادی این صنعت است که از آن با عنوان "صنعت حامی فقرا" نیز یاد می‌شود. به طور مثال صرفاً برای ساخت یک هتل در یک منطقه محروم، ده‌ها شغل موردنیاز است و بعد از بهره‌برداری از آن، ده‌ها نفر شاغل خواهند شد. اغلب مشاغل به صورت مستقیم و غیرمستقیم با گردشگری و مسافرت، در ارتباط‌اند و رونق این بخش به معنای رونق همه مشاغل و رشد اقتصادی در کوتاه مدت خواهد بود.»
او اضافه کرد :« گردشگری بخاطر ویژگی های منحصربفرد خود، می تواند به مثابه یک منبع پایدار و قابل اطمینان رشد و توسعه تلقی شود. مرور 8 دهه تاریخچه صنعت گردشگری، نشان می دهد که نرخ رشد جهانی گردشگری نسبت به نرخ رشد اقتصاد جهانی، همواره دو برابر بوده است. جایگزین ناپذیری سفر و مسافرت، افزایش تولید ماشینی، توسعه فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی و دورکاری و رشد شهرنشینی منجر به افزایش اوقات فراغت و در نهایت افزایش پایدار نرخ گردشگری و مسافرت خواهد شد. حتی وقایع و بحرانهای جهانی همچون حملات یازده سپتامبر، جنگ های منطقه ای، سونامی، شیوع سارس و سایر چالش های جهانی دیگر نیز، تاثیراتی مقطعی بر رشد پایدار گردشگری داشته اند.»
مزیت نسبی صنعت گردشگری در ایران
- با توجه به موقعیت کشورما، کدام ویژگی ها و مزیتهای گردشگری در خصوص ایران صدق می کند؟
دکتر حیدری در پاسخ به این سوال گفت :« از نظر دارایی و جاذبه‌های گردشگری خاصه گونه‌های تاریخی، فرهنگی، اسلامی و اکو توریسم، ایران به عنوان یک مقصد بی‌بدیل، همواره در صدر مقاصد دنیاست و آرزوی بسیاری از گردشگران فرهنگی، بازدید و مسافرت به ایران است. از سوی دیگر موقعیت خاص و استراتژیک ایران در منطقه خاورمیانه – به عنوان محل تلاقی شرق و غرب - می تواند تنها در حوزه شبکه حمل و نقل یک سوم هزینه های گردشگری را بخود اختصاص داده و به عنوان یک مقصد عبوری ظاهر شود. همچنین قرارگرفتن در قلب جهان اسلام و استفاده از جاذبه های گردشگری اسلامی، از دیگر مزیت های نسبی گردشگری کشور ماست. اما متاسفانه علی رغم برخورداری از این قابلیت های منحصر به فرد گردشگری اسلامی، سهم اقتصادی ما حتی در میان کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی نیز به زحمت به یک دهم می رسد. در صورتی که گردشگری اسلامی و حلال می تواند کلید ورود ما به بازارهای منطقه ای و جهانی گردشگری تاریخی و فرهنگی تلقی شود.»
وی خاطر نشان کرد:« بزرگترین و مهم ترین سرمایه صنعت گردشگری، امنیت و فرهنگ میزبانی جامعه مقصد است که از این نظر به اذعان اغلب گردشگران، ایران سرآمد همه کشورهاست. علی رغم تلاش رسانه های غربی در جهت ارائه تصویری کاذب از ایران، تحقیقات خارجی و داخلی متعدد و نظرات گردشگران – منتج از شبکه های تخصصی گردشگری معتبر همچون Trip Advisor و Lonely Planet نشان می دهد ایران از امن ترین و مهمان نوازترین مقاصد دنیاست. نرخ اختلاف تصویر ذهنی قبل و بعد از مسافرت گردشگران خارجی، گویای این واقعیت است که بیش از ۹۲ درصد گردشگران خارجی، ایران را آنگونه نیافته اند که رسانه های غربی معرفی کرده بودند. همین گردشگران، بهترین معرف ایران و فرهنگ آن هستند و در واقع آئینه ای هستند که ایران و فرهنگ غنی اش را به روشنی به جهانیان معرفی می کنند. ارایه تجارب و بازنمایی تصویر مثبت از مقصد بازدید شده، مهم ترین سرمایه و راهبرد بازاریابی -Marketing Strategy- مقاصد گردشگری محسوب می شود، چنانکه معمولا بیش از نیمی از مسافران و گردشگران کنونی، از طریق گردشگران قبلی با مقاصد آشنا می شوند. این سرمایه ارزشمند، محصول فرهنگ مهمان نوازی و میزبانی مردم ماست.»
- معمولا نگرانی هایی در خصوص آثار منفی فرهنگی – اجتماعی گردشگری وجود د ارد. نظر شما درخصوص این آثار منفی چیست و آیا برآیند رشد گردشگری در کشور ما مثبت خواهد بود؟
دکتر حیدری در پاسخ به این سوال عنوان کرد:« عموما بخشی از سیاستگذاران و جامعه میزبان نگران آثار منفی فرهنگی-اجتماعی گردشگری هستند که البته ضروریست این اثرات بررسی و مطالعه شوند. در غیر این همین آثار می تواند بر سیاست های کلان توسعه گردشگری تاثیرات منفی بگذارند. البته باید به این مساله اشاره کرد که مقاصد و بازارهای جهانی گردشگری کاملا شناخته شده اند و گردشگران با آگاهی، بررسی و شناخت آنها را انتخاب می کنند. در نقشه جهانی گردشگری، برند گردشگری ایران صرفا به عنوان یک مقصد اسلامی و حلال با جاذبه های تاریخی فرهنگی منحصر به فرد شناخته شده است و غالبا از سوی گردشگران فرهنگی و مذهبی انتخاب می شود. اگر گردشگری به صورت مناسب، منطقی و مبتنی بر مشخصه های خاص فرهنگی – اجتماعی هر مقصد برنامه ریزی شود، می تواند در سایه تعامل مهمان و میزبان، به رشد اقتصادی جامعه میزبان و تعالی فرهنگی هر دو جامعه انجامیده و به صنعت صلح (Peace Industry) بدل شود. مقوله ای که اکنون جامعه جهانی، ببیشتر از هر زمانی بدان نیاز دارد. ما نیز با استفاده از ظرفیت این صنعت در کشور می توانیم شخصیت صلح دوست و مهمان نوازی جامعه ایران اسلامی را بدون واسطه رسانه های غرب به جهانیان بشناسانیم. پس با توجه به تمام ظرفیت های گردشگری و آثاری که در جامعه خواهد داشت،لذا در حال حاضر تنها گام لازم، مطالعه و تعیین اولویت های توسعه گردشگری ،تدوین الگوی توسعه مبتنی بر مشخصه های خاص اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی ایران است. بدیهیست که چنین مطالعات و برنامه ریزی، بدون اراده معطوف به خواست حاکمیت و دولت و نیز جامعه میزبان، صرفا مطالبی خواهند بود که به آرشیوهای قبلی افزوده خواهد شد.
نظر شما :