دکتر عسگری: دانشگاه تبریز پیشگام در تولید علم و فناوری در کشور

 

گفتگو با معاون پژوهش و فناوری دانشگاه تبریز

 

دانشگاه تبریز در سال های اخیر در رتبه بندی  دانشگاه های جهان در سال 2016 رتبه 696، 2017 جایگاه 658، 2018 رتبه 575، 2019 جایگاه 540، 2020 رتبه 519 و 2021 جایگاه 486 بهترین داتشگاه دنیا را به دست آورده است و این امر نشانگر این است که رتبه دانشگاه به خاطر برنامه ریزی ­های صورت گرفته سال به سال بهتر شده است.

دانشگاه تبریز در سال های اخیر گام های موثری در عرصه پژوهش و تولید علم و فناوری در کشور و منطقه برداشته است. به همین بهانه گفت و گویی با دکتر اصغر عسگری، صورت گرفته که از منظرتان می گذرد.

    دکتر اصغر عسگری هم اکنون معاون "پژوهش و فناوری دانشگاه تبریز" است. وی استاد تمام دانشکده فیزیک دانشگاه تبریز، رئیس قطب علمی فوتونیک کشور و استاد وابسته دانشگاه استرالیای غربی می­باشد. از جمله سوابق اجرایی وی می­توان به مدیر گروه فوتونیک، رئیس پژوهشکده فیزیک کاربردی و ستاره شناسی، رئیس مرکز تحقیقات علوم پایه  اشاره نمود.

     همچنین چاپ بیش از 150 مقاله در مجلات ISI و علمی پژوهشی، ارائه بیش از 120 مقاله در همایش­های ملی و بین المللی، و اجرای  بیش از 20 طرح پژوهشی ملی و بین المللی از جمله فعالیت­های علمی و پژوهشی وی می­باشد.

 

- دانشگاه تبریز در تازه‌ ترین رتبه بندی جهانی در سال­ها و روزهای اخیر در جمع برترین دانشگاه­های دنیا قرار گرفته، لطفا ضمن معرفی برخی رتبه ها و دستاوردها، علت این امر را تشریح کنید؟

اخیرا دو مورد رتبه بندی اعلام شده که یکی رتبه‌بندی لایدن است که که معیارها و شاخص­ های آن مرجعیت علمی (تاثیر علمی)، دیپلماسی علمی، دسترسی آزاد به انتشارات و تنوع جنسیتی است. در این راستا به غیر از معیار جنسیت، بقیه شاخص­ها در حوزه پژوهش است که مرتبط با تولید مقالات یک درصد برتر، مقالات 5 درصد برتر، مقالات 10 درصد برتر و مقالات 50 درصد برتر، همکاری­های علمی، همکاری­های بین المللی، همکاری­های صنعتی، همکاری­های علمی با فاصله جغرافیایی کمتر از 100 کیلومتر و همکاری­های­ علمی با فاصله جغرافیایی بیشتر از 5000 کیلومتر، انتشارات با دسترسی آزاد، تعداد نویسندگان مرد (به نسبت کل نویسندگان) و تعداد نویسندگان زن (به نسبت کل نویسندگان) بوده است.

دانشگاه تبریز در همین ارتباط خوشبختانه در بین دانشگاه­های ایرانی وزارت علوم، رتبه نهم و در بین دانشگاه­های جامع، بعد از تهران، فردوسی مشهد و شیراز رتبه چهارم را دارد.

از سویی در سال 2016 دانشگاه تبریز رتبه 696، 2017 جایگاه 658، 2018 رتبه 575، 2019 جایگاه 540، 2020 رتبه 519 و 2021 جایگاه 486 دنیا را به دست آورده است و این امر نشانگر این است که رتبه دانشگاه به خاطر برنامه ریزی­های صورت گرفته سال به سال بهتر شده است.

رتبه بندی تایمز رتبه بندی دیگری است که اخیرا اعلام شده که در این رتبه ­بندی هم، رتبه دانشگاه خوب بوده است. در رتبه بندی جهانی تایمز هم قالب­های رتبه­ بندی، آموزش به میزان 25 درصد، پژوهش 30 درصد، استناد علمی 30 درصد، در آمد صنعتی 7.5 درصد و وجهه بین­ المللی 7.5 درصد است. به زبان دیگر 75 درصد از این شاخص­ها مربوط به حوزه پژوهش و فناوری و همکاری­های بین المللی و 25 درصد هم مربوط به حوزه آموزش است. دانشگاه تبریز در این خصوص نیز در بین دانشگاه­های ایرانی وزارت علوم، رتبه نهم و در بین دانشگاه­های جامع کشور  بعد از دانشگاه تهران رتبه دوم و رتبه 121 آسیا را به خود اختصاص داده است. امسال نیز این دانشگاه در بین دانشگاه­های ایران بیشترین میزان ارتقاء را نسبت به سال قبل داشته و به عبارت دیگر براساس نتایج رتبه‌بندی تایمز کشورهای آسیایی در سال ۲۰۲۱، دانشگاه تبریز با 42 پله صعود، از رتبه 163 در سال ۲۰۲۰ به رتبه 121 در سال ۲۰۲۱ رسیده است و بهترین ارتقاء را در بین دانشگاه های ایرانی داشته است.

 

- به نظر شما علت بهبود و ارتقاء جایگاه و رتبه دانشگاه تبریز در سال های اخیر چه بوده است؟

با توجه به اینکه شاخص­های رتبه ­بندی بیشتر در پژوهش و فناوری دانشگاه است، بنابراین برنامه ­ریزی دقیق در این خصوص می­تواند تاثیر چشم­گیری در رشد دانشگاه داشته باشد. در این خصوص کارهای زیادی انجام شده است که از جمله آنها ایجاد دوره پسادکتری با بودجه خود دانشگاه بوده و در حال حاضر 130 محقق پسا دکتری در دانشگاه تبریز مشغول به فعالیت هستند که بیشترین تعداد محقق پسا دکتری در یک دانشگاه داخل کشور با بودجه خود دانشگاه می باشد.

دومین مورد، ایجاد برنامه های اثر بخشی و ارتباط با دانشگاه­های بین المللی معتبر و ارتقاء کیفیت مقالات چاپ شده و دادن پاداش به مقالات Q1و Q2 بوده است. نکته دیگر درآمد صنعتی است که در سال­های اخیر سعی بر این بوده که پرداخت­ها برای پروژه­ها صنعتی به راحتی صورت گیرد. بحث دیگر، ارائه ساز و کارهایی است که در امور فناوری فراهم شده تا میزان بالاسری دانشگاه در هر طرح خارج از دانشگاه به دانشکده ها تعلق یابد تا در این راه دانشکده ها هم برای اخذ پروژه های خارج از دانشگاه تشویق گردند. تقویت ارتباط با صنایع و دیگر دستگاه­ها از جمله دیگر برنامه­ ها بوده است.

 

- یکی از راهبردهای کلان دانشگاه در سال های اخیر، توسعه همکاریهای علمی و بین المللی بوده است. در این راستا به چه دستاوردهای رسیده ­اید؟

در حال حاضر دانشگاه تبریز بیش از 200 تفاهم نامه و قرارداد همکاری با دانشگاه­های معتبر خارجی دارد که در این راستا برنامه ­های متنوعی تدوین شده است. از جمله این اقدامات، می­توان به TabrizU-300، اشاره کرد که دانشگاه تبریز از محققانی که با پژوهشگران دانشگاه­ هایی با رتبه بندی جهانی زیر 300 ارتباط برقرار کرده و طرح اجرا نمایند، حمایت می­کند. هم­چنین از همکارانی که در حوزه علوم انسانی با دانشگاه­های اسلامی ارتباط برقرار کرده و پروژه اجرا نمایند، حمایت­های لازم از طرف دانشگاه، تحت عنوان TabrizU- IslamicU، صورت گرفته است. 

حمایت از طرح‌های توبیتاک و همکاری مشترک با محققان کشور ترکیه از دیگر برنامه ها بوده است که دانشگاه تبریز در این خصوص نقش ملی در اجرای این طرح را در کشورمان برعهده دارد. افزایش و جذب دانشجویان خارجی از جمله دیگر برنامه ­های کلان دانشگاه بوده بطوریکه در عرض سه سال تعداد کل دانشجویان خارجی این دانشگاه از حدود 40 نفر به  بیش از هزار نفر رسیده است. 

 

- در مورد جایگاه دانشگاه تبریز در خصوص پژوهش­هایی که در شاخص­های زیست محیطی، کارآفرینی و ارتباط با جامعه انجام داده است، توضیحاتی را بفرمایید؟

دانشگاه تبریز کمیته ای به نام اچ اس ای (HSE) دارد که نظارت بر بهداشت محیط و آزمایشگاه­ها را برعهده دارد و از طرف دیگر کمیته ­ای به نام کمیته اخلاق زیست پزشکی (از سال گذشته) در این دانشگاه دایر شده که کار این کمیته نظارت بر کارهای پژوهشی زیستی، دام، سلامت و جامعه است.

همچنین در ارتباط با خارج از دانشگاه، معاونت پژوهشی نگاه ویژه ای به شاخص های زیست محیطی دارد که در سال های اخیر، حوزه ­ای که بیشترین ارتباط را با خارج از دانشگاه داشته همان حوزه زیست محیطی بوده است. یکی از این طرح­ها، خطوط لوله نفتی در اراک، تهران، اصفهان و چهارمحال و بختیاری بوده که دانشگاه تبریز تشخیص نشتی این خطوط لوله ها را بر عهده دارد. بررسی مسایل آلایندگی کارخانجات کاوه سودا، معدن اندریان، سدهای باطله، حوزه مس، سرب و روی کل کشور، با همکاری کنسرسیوم 13 دانشگاه برتر و محیط زیست از جمله دیگر طرح های زیست محیطی بوده است. 

در خصوص ارتباط با جامعه و کارآفرینی نیز که از جمله اهداف راهبردی و کلان دانشگاه هم هست یکی از طرح­ها، اشتغال روستایی استان با همکاری جهاد کشاورزی است که در حال انجام می­باشد. در این پروژه روستاهای کل استان، در حدود500 روستا، به نوعی مورد مطالعه قرار گرفته و 700 روستای دیگر نیز در حال مطالعه است.

این دانشگاه همچنین در حال حاضر 30 پروژه در حوزه ارتباط با جامعه دارد و اخیرا در همین ارتباط برای توسعه این طرح­ها برنامه ­ای به تصویب رسیده که همکارانی که در این حوزه ­ها با خارج دانشگاه کار می کنند، می توانند از کسری واحد موظفی آموزشی برخوردار بشوند و هم اکنون نیز تعداد طرح­ها در این راستا در مقایسه با سال های قبل صد در صد افزایش داشته است.

 

- با توجه به شرایط حساس کشورمان در تحریم اقتصادی، آیا دانشگاه تبریز توانسته با کاربردی نمودن تولید علم و فناوری به رسالت خود در رفع نیازهای جامعه عمل نماید؟

در مورد تحریم­های اقتصادی و کاربردی نمودن تولیدات باید به چند نکته توجه کنیم. در راستای کاربردی کردن تولیدات علم و فناوری و رساندن آنها به بازار هدف و رفع نیاز روز جامعه، رسالت فقط در دست دانشگاه­ها نیست. در این ارتباط تمامی دانشگاه­ها سعی می کنند خود را با شرایط تحریمی کشور وفق داده و به نوعی خودشان را در مسیر رفع نیازهای جامعه قرار بدهند. اما در این خصوص خود جامعه، صنعت و سازمانها باید دانشگاه را به رسمیت بشناسند. هر جایی که جامعه، سازمان­ها و صنعت با دانشگاه ها همراه شده ­اند، دانشگاه  نقش خود را به نحو احسن ایفا نموده و مورد اعتماد آنها قرار گرفته است. به عنوان نمونه در مورد تصفیه پساب و فاضلاب، دانشگاه تبریز در حد توان کارهای خوب و بزرگی انجام داده که این کارهای پژوهشی به نوعی در دنیا بی نظیر بوده و در برخی سازمانها و دستگاه ها، این کار عملیاتی شده که یکی از این سازمان ها، شرکت آب و فاضلاب استان بوده که برای تصفیه آب چند  شهرستان استان استفاده شده است. همین صنعتی که دانشگاه معرفی کرده در مقایسه با صنعت وارداتی، از لحاظ قیمت، ده برابر ارزان­تر از صنعت وارداتی بوده و کارایی آن چندین برابر نمونه خارجی بوده است که متاسفانه به هر علتی!!! مورد استفاده سایر دستگاه­ها قرار نگرفته که این لطمه بزرگی برای ارتباط صنعت و دانشگاه بوده و آسیب بزرگی برای محققین ما است.

حتما جامعه و صنعت باید برای بهره مندی از تولیدات علمی دانشگاه­ها رغبت نشان دهند و دانشگاه را به رسمیت بشناسند. مثال دیگر در این راستا صنایع هسته ­ای و موشکی است. در این مورد ما وابستگی نداریم و همه کارها به دست متخصصان و محققان دانشگاه­های کشورمان انجام شده است. وقتی نیاز صنایع مهم نظامی به دست پژوهشگران کشورمان رفع می­شود، سایر صنایع از جمله پتروشیمی، نفت، خودرو و... هم قطعا می­توانند از توانمندی­های دانشگاه­ها به نحو احسن استفاده کنند. این صنایع ­نیز در قدم اول باید به دانشگاه­­ها باور داشته باشند. دانشگاه­ها در سال­های اخیر تلاش می­کنند خودشان را به سمت جامعه و صنعت سوق بدهند. در این زمینه مسئولان و دستگاه­های ذی­ربط هم باید تلاش کنند، جامعه و صنعت را به طرف دانشگاه­ها سوق دهند تا از ظرفیت و توانمندی­های آنان بهره ­مند شوند. این طور نباشد که فقط در موارد تحریمی و وقتی که به مشکل برمی­خورند به سراغ دانشگاه بیایند. باید به این نکته توجه کرد که پژوهش یک امر زمان­بر است و در صورت نبودن ارتباط پیوسته بین صنعت و دانشگاه، هیچ دانشگاهی پاسخگوی آنی نیازهای صنعت در شرایط بحرانی نمی­تواند باشد. بنابراین بهتر است مدیران صنایع براساس برنامه راهبردی خود، بصورت پیوسته نیازهای آینده صنعت را برآورد و به دانشگاه­ها اعلام نمایند تا دانشگاه­ها هم فرصت مناسب برای پاسخگویی به نیازهای صنعت را داشته باشند.

همچنین در حال حاضر در حوزه انرژی، گام­های موثری در دانشگاه برداشته شده و نیاز صنایع را برطرف می­کنیم. مرکز رشد و نوآوری دانشگاه در دو سه سال اخیر، رشد قابل توجه و خوبی داشته است و تولیدات شرکت­های مستقر در این مرکز توانسته برخی از نیازهای جامعه و منطقه را برطرف کند و در زمان شیوع کرونا هم با تولید مواد ضدعفونی کننده، نیاز جامعه و برخی دستگاه­ها را تامین نمود. در کنار این کار، روزانه ششصدهزار ماسک تولید شد. طب سنج اتوماتیک از دور، از دیگر محصولات این مرکز بود. محصولات دیگری هم در این مرکز تولید و برخی محصولات آن به خارج از کشور هم صادر می­شود.

 

- شیوع ویروس کرونا و بحران ناشی از آن چه تاثیراتی(مثبت یا منفی) بر حوزه پژوهش داشته است؟

شیوع ویروس کرونا هم تاثیرات مثبت و هم تاثیرات منفی در حوزه پژوهش داشته است. از اسفند سال 98 چند ماهی آزمایشگاه­ها تعطیل شدند و این مسئله تاثیر منفی بر پژوهش داشته و بر خروجی کار همکاران هم اثر گذاشت. به مرور با شناسایی عوامل انتقال این ویروس و مشخص شدن نحوه مقابله با آن، مراکز آزمایشگاهی فعالیت خود را از سر گرفتند و در خرداد سال 99 آزمایشگاه­های دانشگاه به روی دانشجویان تحصیلات تکمیلی و اساتید مجری طرح باز شدند.

تاثیر منفی دیگر این ویروس، مربوط به نحوه تعامل و ارتباطات با صنایع و جامعه است. ما معمولا هر هفته جلسه ­ای با صنایع و سازمان­ها در خصوص مسایل و مشکلات آنان داشتیم که با شیوع کرونا امکان برگزاری دائمی و منظم این جلسات نبود و به تبع آن، امکان گرفتن طرح­ها هم کاهش یافت و در حدود چند ماه این ارتباطات به نوعی کم رنگ شد.

اما بحران ناشی از کرونا تاثیرات مثبت هم داشته که یکی از این تاثیرات گرایش مردم و اقشار مختلف جامعه به استفاده از فضای مجازی بود؛ به طوری که برگزاری انواع جلسات، همایش­ها، کنفرانس­ها و ... به صورت مجازی و آنلاین رشد قابل توجهی داشته است و در همین راستا دانشگاه تبریز، سامانه اختصاصی خود را بنام Cisco Webex، برای برگزاری کنفرانس­ها و جلسات راه اندازی کرد و در این ارتباط کنفرانس­ها و جلساتی هم در سطح ملی و بین ­المللی برگزار کرده که این امر زمینه صرفه جویی در زمان، وقت، انرژی و هزینه برگزاری کنفرانس­ها و جلسات را فراهم کرده است. همچنین برقراری ارتباط و دعوت از اساتید مهم و تاثیرگذار هم آسان­تر و راحت تر شده است.

مسئله‌ مزیتی دیگری که در دوران کرونا در دانشگاه بوجود آمد امکان استفاده از سیستم های محاسباتی دانشگاه از راه دور ( از منزل اساتید و دانشجویان) بود  بطوریکه اساتید و دانشجویان به راحتی و بدون تعطیلی از خانه فعالیت های علمی و پژوهشی خویش را به راحتی انجام دادند. همچنین پژوهش­های بنیادی در حوزه­ های علوم انسانی، پایه، کشاورزی، فنی و مهندسی در راستای کرونا در این دانشگاه انجام و در حال اجراء است.

 

- در مورد اهداف و برنامه ­های راهبردی حوزه معاونت پژوهش و فناوری توضیحاتی را ارائه بفرمایید.

در حوزه معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه در سال­های اخیر، برنامه­ ها و اقدامات خوبی در راستای ارتقاء و جامعه محور کردن دانشگاه شروع شده که یکی از این اقدامات، ساماندهی مراکز پژوهش و فناوری می­باشد. این دانشگاه حدود 11 مرکز پژوهشی و پژوهشکده داشته که در این مراکز،  اعضای هیات علمی تمام وقت در حوزه پژوهش و ارتباط صنعت و جامعه فعالیت می­ کردند که دانشگاه تبریز با تشکیل کمیته­ ها، مسیر فعالیت های این حوزه ها را به نوعی ساماندهی کرده تا این موسسات بصورت مساله محور به حل مشکلات جامعه و صنایع بپردازند؛ بطوری که بقا و حیات این موسسات به ارتباط آنها با جامعه و صنعت وابسته است. در حال حاضر ایجاد، ارزیابی و انحلال این واحدهای پژوهشی بر عهده خود دانشگاه است و اخیرا هم یک مرکز پژوهشی در حوزه بسیار مهم آب، 3 گروه پژوهشی در حوزه فیزیک و فوتونیک، هسته پژوهشی مردم شناسی، 2 گروه در زمینه زمین پزشکی و حوزه زیستی به مجموعه­های پژوهشی دانشگاه اضافه شده است. بنابراین اساتید توانمند می­توانند گروه پژوهشی در موضوع­های مختلف تشکیل بدهند به شرط اینکه مسئله محور بوده و شاخص­های لازم را کسب کرده باشند. سیاست ما این است با تشکیل این گروه بتوانیم مسایل و مشکلات جامعه و صنعت را به نوعی به داخل دانشگاه آورده و توسط این موسسه ها برطرف بکنیم.

از دیگر برنامه­ های حوزه معاونت پژوهشی، تقویت مرکز رشد و نوآوری دانشگاه است. در حال حاضر شرکت­های نوآور در دو ساختمان این دانشگاه مستقر هستند و در سال­های اخیر فعالیت­های خوبی هم انجام داده ­اند به طوریکه برخی شرکت­ها محصولات خود را به خارج از کشور صادر می­کنند. برای گسترش این شرکت ها، دانشگاه ساختمان دیگری (ساختمان فدک) را در روزهای آینده افتتاح خواهد کرد که علاوه بر استقرار فروشگاه دایمی محصولات شرکت های فناور دانشگاه در این ساختمان ، حدود 50 شرکت  در آن مستقر خواهند شد. همچنین برای شرکت­های فناور و نوآور در منطقه خلعت پوشان دانشگاه حدود 50 هتکار زمین در نظر گرفته شده که این شرکت ها بتوانند کارگاه و مراکز خود را در این منطقه مستقر کنند. در کنار این فعالیت­ها دانشگاه در نظر دارد پارک علم و فناوری اختصاصی در حوزه های مختلف از جمله کشاورزی، آی تی و نفت را، بسته به نوع فعالیت شرکت­ها ایجاد نماید. در مرکز رشد دانشگاه علاوه بر استقرار شرکت­ها، اخیرا شتاب دهنده ­ها نیز مستقر شده­ اند که این امر موجب گسترش تولید علم و شتاب­دهی تجاری سازی محصولات شده و ایجاد پارک علم و فناوری اختصاصی را تسهیل خواهد کرد. همچنین نقشه پهنه­ های علم و فناوری دانشگاه هم با کمک استانداری در حال تهیه است که بزودی اعلام خواهد شد.

برنامه دیگر معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه، گسترش حوزه ارتباطات بین­ المللی است. ارتباط با کشور ترکیه با اجرای طرح توبیتاک از جمله این برنامه­ ها است و کار ملی کشور در این زمینه هم برعهده دانشگاه تبریز است. همچنین در عرصه بین ­المللی نیز برنامه ­های متفاوتی تدوین شده و از جمله این اقدامات می توان به TabrizU-300 ، اشاره کرد. برنامه دیگر جذب دانشجویان خارجی است که با ایجاد مرکز کنسولی، ایجاد مرکز آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان، دفتر دانشجویان خارجی و ... گام­های موثری در این زمینه برداشته شده و تعداد دانشجویان از 40 نفر به بیش از 1000 نفر در عرض سه سال رسیده است.

جذب محققین پسادکترای داخلی(صنعتی و پژوهشی) و خارجی از دیگر برنامه­ های حوزه پژوهش است که از از این طریق هم می­توان ضمن استفاده از نیروی جوانی، بحث انتقال دانش و مسئله محور کردن اقدامات علمی دانشگاهی را دنبال کرد.

در خصوص کتابخانه مرکزی و حوزه نشر هم، از آنجایی که بخش مجلات به دانشگاه­ها واگذار شده، دانشگاه تبریز با ایجاد کمیته نشر، در صدد تقویت مجلات، ارزیابی و ایجاد آنان است. در سال­های اخیر هم رشد قابل توجهی در این زمینه داشته ­ایم و با متنوع سازی، سعی در گسترش جهانی آن داریم. در این ارتباط نیز سه مجله دانشگاه ما در حال ورود به عرصه بین المللی است.

در بخش فناوری و ارتباط با صنعت هم کمیته­ های مختلفی پیش بینی شده و تلاش داریم دبیرخانه ارتباط صنعت و جامعه دانشگاه ­های استان در دانشگاه تبریز مستقر شود که با ایجاد آن می­توان به راحتی نیاز استان را در حوزه صنعت و جامعه، شناسایی و برای حل مشکلات آنان فکری اساسی نمود. ایجاد دانشگاه کارآفرین از دیگر اقداماتی است که جهت پایش و اشتغال دانشجویان و ارتباط دادن فارغ التحصیلان به حوزه صنعت و جامعه در این حوزه شروع شده است.

 

با وجود مشغله زیاد، آیا وقت برای مطالعه آزاد دارید؟ آخرین کتابی که خواندید چه بوده است؟ دو عنوان کتاب با موضوع آزاد، برای مطالعه مخاطبان پیشنهاد دهید.

بله، یکی از سرگرمی­ های اینجانب، مطالعه کتاب، مخصوصا کتاب­های تاریخی و رمان می­باشد.

آخرین کتاب رمان مطالعه شده، کتاب 1984، اثر جورج اورول بود. عنوان آخرین کتاب تاریخی هم کودتا(خاطرات کرومیت روزولت از کودتای 28 مرداد) است.

 

از همکاری و بذل توجه جنابعالی، همچنین فرصت مغتنمی که در اختیار واحد خبر روابط عمومی دانشگاه تبریز گذاشتید، کمال سپاسگزاری را داریم.